عزت نفس چیست؟[روش‌های افزایش آن]

حتما شنیده‌اید که‌‌ می‌گویند عزت نفس کلید آینده زندگی است. شاید به نظر اغراق‌آمیز باشد اما در واقعیت به همین اندازه اهمیت دارد. عزت به نفس رویارویی شما را با چالش‌های مختلف زندگی تغییر‌‌ می‌دهد و‌‌ می‌تواند مسیر جدیدی در کار و ارتباط با افراد ایجاد کند.

تعاریف متعددی برای عزت به نفس وجود دارد و از جنبه‌های مختلفی به این موضوع پرداخته شده است. با این حال در یک تعریف کلی و جامع‌‌ می‌توانیم بگوییم تایید و پذیرش ماهیت وجودی فرد از دید خودش، به معنای داشتن عزت نفس است. در واقع به احساس ارزشمندی و میزان تایید هر فرد نسبت به خودش عزت به نفس گفته‌‌ می‌شود. 

اگر بخواهیم به طور دقیق‌‌تر و درست‌‌تر به این موضوع و چرایی اهمیت آن بپردازیم باید قبل از هر چیزی بدانیم که عزت نفس با اعتماد به نفس تفاوت دارد. درست است که این دو تعاریف نزدیک به هم دارند اما در اصل عزت نفس، حس تایید و پذیرش نسبت به خودمان است. این که چه حسی نسبت به افکار و رفتارمان داریم. حسی که کاملا درونی که ریشه در خودمان دارد.

در حالی که اعتماد به نفس به توانایی‌ها و موفقیت‌هایمان ربط دارد. این که چطور‌‌ می‌توانیم از پس چالش‌ها برآییم و با وجود مشکلات در مسیر هدفمان قدم برداریم. مثلا وقتی مهارتی را کسب کنیم و مدام آن را انجام دهیم، بعد از مدتی اصطلاحا ماهر شده‌ایم. یعنی در انجام آن مهارت خاص توانایی بالایی داریم. پس به خودمان اعتماد داریم و اعتماد به نفسمان در آن مهارت خاص بالا رفته است. البته ناگفته نماند اعتماد به نفس می‌تواند زیر مجموعه عزت نفس قرار بگیرد و بالا بردن اعتماد به نفس به داشتن عزت به نفس بالا کمک می‌کند.

حالا با درک تفاوت این دو موضوع‌‌ می‌خواهیم کمی بیشتر در مورد عزت به نفس و نشانه‌های آن و همین‌طور راهکارهایی برای بالا بردن عزت نفس در کودکان صحبت کنیم.

معمولا اولین سوالی که پیش می‌آید این است که اصلا چرا داشتن عزت نفس اهمیت پیدا‌‌ می‌کند؟ یا چطور عزت به نفس‌‌ می‌تواند روال زندگی ما را تغییر دهد؟ برای پاسخ به این سوال بیایید اول آثار عزت به نفس پایین و عزت به نفس بالا را بررسی کنیم. بعد خود به خود به جواب این سوال‌ها‌‌ می‌رسیم. 

چطور بفهمیم عزت نفس بالا و یا پایینی داریم؟

همه ما موقعیت‌های اجتماعی مختلفی را تجربه کرده‌ایم. بنابراین‌‌ می‌دانیم که اضطراب و شرم زیاد در مواجهه با افراد یا مثلا ترس از صحبت کردن در جمع چقدر‌‌ می‌تواند آزاردهنده باشد. ممکن است بنا به شرایط گاهی این احساسات به صورت موقتی به سراغمان بیایند اما اگر این تجربه دائما تکرار شد، باید به دنبال راهکار باشید چون این‌ها از نشانه‌های عزت نفس پایین است. 

این که احساس کنیم دوست داشتنی نیستیم؛ این که نمی‌توانیم به موقع به افراد نه بگوییم؛ این که مدام از خودمان ایراد بگیریم و دیدگاه منفی نسبت به خودمان داشته باشیم و یا در جمع احساس شرم و مسخره شدن داشته باشیم؛ همه از نشانه‌های نداشتن عزت به نفس است.

اگر فقط یکی از موارد بالا را تجربه کرده باشید،‌‌ می‌دانید که در این مواقع چقدر حس بدی را باید تحمل کنید. حتی گاهی ممکن است به دلیل فشار بالا مجبور باشید جمع را ترک کنید. این شرایط به مرور زمان ما را مضطرب کرده و روی بخش‌های مختلف زندگیمان اثر‌‌ می‌گذارد. اختلال در خواب، بی‌اشتهایی، پرخوری عصبی و … همه‌‌ می‌توانند ریشه در پایین بودن عزت نفسمان داشته باشند. 

این موقعیت‌ها برای بسیاری از ما آشنا است و خدا‌‌ می‌داند که در چه موقعیت‌های کاری یا تحصیلی این فشارها به سراغمان آمده و به دلیل عزت به نفس پایین سکوت کردیم و موقعیت‌های آینده‌مان را از دست دادیم.

بیشتر بخوانید: تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس در چیست؟

در مقابل، افرادی که احساس ارزشمندی بالایی دارند به راحتی و بدون ترس از قضاوت و شکست حرف خود را در جمع‌‌ می‌زنند. نتیجه هر چیزی که باشد روی عزت نفسشان، یعنی میزان ارزشمندی خودشان، تاثیری ندارد. 

افرادی که عزت به نفس بالایی دارند به راحتی نه‌‌ می‌گویند و ترسی از ترد شدن ندارند. آن‌ها‌‌ نمی‌ترسند و تصور نمی‌کنند که اگر نه بگویم ممکن است دیگر دوستم نداشته باشند!

این افراد به راحتی‌‌ می‌توانند در جمع صحبت کنند و نیاز‌های خودشان را بیان کنند. اگر چیزی را ندانند و یا سوالی داشته باشند بدون ترس از مسخره شدن آن را مطح‌‌ می‌کنند. افراد با عزت نفس بالا خودشان را دوست دارند و با دید مثبتی به خود نگاه‌‌ می‌کنند. آن‌ها از شکست‌های خود احساس شرم‌‌ نمی‌کنند و‌‌ می‌دانند که شکست به طور طبیعی بخشی از زندگی و رشد است.

حالا اهمیت داشتن عزت نفس بالا برای تجربه نکردن بعضی موقعیت‌ها کاملا قابل درک است. فکر‌‌ می‌کنم به خوبی روشن شده که چرا داشتن حس ارزشمندی نسبت به خودمان اهمیت دارد و این موضوع می‌تواند چه تاثیری روی تک تک لحظات زندگی‌مان‌‌ بگذارد. 

تفاوت عزت نفس با غرور

شکل تجربه احساسات برای هر فرد متفاوت است و چیزی که در مواجه با موقعیت‌های مختلف تجربه‌‌ می‌کنیم کاملا منحصر به فرد است. مهم‌ترین قدم برای رشد شخصی، شناخت واقعی از خودمان است. این که دقیقا بدانیم چه چیزی بر ما گذشته است و چه چیزی را تجربه کردیم. از طرفی مهم است که احساسات خودمان را بشناسیم و تعابیر درستی از آن‌ها داشته باشیم.

مثلا همین تفاوت عزت به نفس و اعتماد به نفس که باعث‌‌ می‌شود برای درمان به سراغ راهکارهای درست هر کدام برویم. یکی از مواردی که ممکن است باعث اشتباه شود، غرور است. فردی که فکر‌‌ می‌کند عزت نفس بالایی دارد اما در واقع آدم مغروری است؛ و مغرور بودن آن از عزت نفس پایین نشات‌‌ می‌گیرد. 

غرور چیست؟

غرور احساس برتری نسبت به دیگران است. در واقع فردی که فکر‌‌ می‌کند به دلیل داشتن ویژگی‌های ذاتی و یا ویژگی‌ها و توانایی‌هایی که کسب کرده برتری نسبت به دیگران دارد. این احساس با نداشتن عزت به نفس مرتبط است. در واقع فرد از این احساس برتری کاذب به عنوان دیوار دفاعی برای پنهان کردن احساس شرم و ضعف خود استفاده‌‌ می‌کند. فرد مغرور به غلط تصوراتی را برای خود ساخته است که با تکیه به آن‌ها از احساس ضعف خود کم کند. مثل فردی که به داشتن پول زیاد خود افتخار‌‌ می‌کند و از پول برای بالا بردن شخصیت خود استفاده‌‌ می‌کند.

در لایه‌های پنهان این فرد، کسی قرار دارد که بدون داشتن پول احساس بی‌ارزشی و ناچیزی‌‌ می‌کند. این در حالی است که نداشتن پول در یک انسان سالم باعث از بین رفتن عزت نفس‌‌ نمی‌شود و او‌‌ می‌داند که خانواده، دوستان، همکاران و به طور کلی بخشی از اجتماع که با آن در ارتباط است بدون داشتن پول هم او را دوست دارند. در واقع خود او را دوست دارند فارغ از هر چیز دیگری!

فرد مغرور مدام از خود تعریف‌‌ می‌کند و سعی دارد برتری خود را به دیگران نشان دهد . سعی‌‌ می‌کند خود را به اطرافیانش اثبات کند تا تایید و تشویق آن‌ها را دریافت کند و در نهایت مهر تاییدی بر برتری خود بزند. در واقع می‌توانیم بگوییم غرور از تایید و تشویق دیگران نسبت به چیزی که ما به نمایش‌‌ می‌گذاریم سرچشمه‌‌ می‌گیرد در حالی که عزت نفس بالا تماما به لایه‌های زیرین درونمان ربط دارد. درست جایی که خودمان با خودمان تنها هستیم.

به بیان دیگر این خودمان هستیم که باید به خودمان عزت نفس بدهیم. خودمان را بپذیریم و ارزشمند بدانیم. فرد مغرور انتقاد را‌‌ نمی‌پذیرد و عصبانی‌‌ می‌شود در حالی که فردی با عزت نفس بالا‌‌ می‌داند مورد انتقاد واقع شدن به معنای بی‌ارزشی نیست. اگر کسی از او انتقاد‌‌ می‌کند فقط رفتار او را نقد‌‌ کرده و این موضوع تاثیری روی علاقه و احترام بینشان ندارد.

احساس ارزشمندی، حسی کاملا درونی است و ریشه در کودکی ما دارد. برای همین افزایش عزت نفس خیلی هم کار ساده‌‌‌ای نیست. بر عکس اعتماد به نفس است که با مهارت‌های ما ارتباط دارد. به همین دلیل برای بالا بردن اعتماد به نفس‌‌ می‌توانیم روی مهارت‌ها و توانایی‌هایمان تمرکز کنیم اما برای بالا بردن احساس ارزشمندی فقط باید روی درونمان کار کنیم. 

بیشتر بخوانید: ارتباط میان عزت نفس و مسئولیت پذیری

عزت نفس از دیدگاه روانشناسان

به عقیده روانشناسان عزت نفس یعنی احساس کنیم که ارزشمند هستیم. این مهم‌ترین کلید واژه در تعریف این موضوع است. موریس روزنبرگ روانشناس آمریکایی در عبارتی این طور بیان‌‌ می‌کند:

عزت نفس نگرش فرد نسبت به خود است.

از نظر کارل راجرز، پدر تحقیقات روان درمانی، “رضایتمندی از ارزیابی خود در مورد خود، به معنای عزت نفس است”. یعنی زمانی که فرد در خلوت خودش در حال ارزیابی ارزشمندی خویش است، احساس رضایت داشته باشد. به بیان ساده‌‌تر خودش از خودش راضی باشد. خود را ارزشمند بداند.

از دید روانشناسان کسی که عزت نفس دارد در واقع خودش را برای به دست آوردن خواسته‌ها و نیازهایش شایسته‌‌ می‌داند. این احساس شایستگی از حس ارزشمند بودن فرد‌‌ می‌آید.

روانشناسان معتقد هستند عزت و احترام به خود غالبا در کودکی شکل‌‌ می‌گیرد. آن‌ها معتقدند مهم‌ترین فاکتور برای شکل‌گیری احساس ارزشمندی، دوست داشتن بدون شرط کودک، توسط پدر و مادر است. ابراز محبت و عشق از طرف پدر و مادر یا سرپرست کودک بدون هیچ شرطی و بدون توجه به رفتار کودک‌‌ می‌تواند عزت نفس را در کودک شکل دهد. برای ساده‌‌تر شدن موضوع، یک مثال‌‌ می‌زنم.

اگر شما هم این سوال را دارید که دوست داشتن بدون قید و شرط کودک یعنی چه، مثال‌های زیر را با دقت بیشتری بخوانید!

شاید شما هم شنیده باشید که مادر یا پدری برای کنترل رفتار کودک از جملاتی مانند “اگه این کار کنی مامان دیگه دوستت نداره” یا “اگه دختر خوبی باشی بابا دوستت داره” یا “بابا دوستت نداره اگه حرفم گوش ندی” یا “اگه درس نخونی مامان دوستت نداره” استفاده‌‌ می‌کنند.

این یعنی استفاده از دوست داشتن به عنوان اهرمی برای کنترل کودک، که متاسفانه از مهم‌ترین دلایل نداشتن عزت نفس در کودکان است. 

کودک باید بداند تحت هر شرایطی پدر و مادر او را دوست دارند و عاشق او هستند. فرقی‌‌ نمی‌کند که مثلا کودک چه نمره‌‌‌ای در درس ریاضی گرفته؛ او در هر صورت از پدر و مادرش عشق دریافت‌‌ می‌کند.

عزت نفس در کودکان

اغلب روانشناسان معتقد هستند چیزی که شخصیت امروزی ما را شکل‌‌ داده در کودکی اتفاق افتاده است. بنابراین بسیار مهم است که با کودکان چطور رفتار کنیم. کودکان خصوصا در سنین پایین‌‌تر حساسیت بیشتری به احساسات دارند. آن‌ها به پدر و مادر یا سرپرست خود بسیار وابسته هستند و تمام نیازهای خود را از طریق آن‌ها تامین‌‌ می‌کنند. نیاز به خوراک، پوشاک و تمام نیازهای روحی کودک توسط والدین آن تأمین می‌شود. بنابراین بسیار مهم است که در سال‌های اولیه چطور باعث رشد شخصیت کودک و افزایش عزت نفس او شویم.

چند نکته برای این که کودکی با عزت نفس بالا داشته باشید!

• هرگز برای دوست داشتن کودکتان شرط نگذارید.

بدون هیچ قید و شرطی به کودک عشق بدهید و او را در آغوش بگیرید. حتی اگر کودک مرتکب اشتباه شد، درست در لحظه‌‌‌ای که فکر‌‌ می‌کند به دلیل اشتباهی که انجام داده دیگر دوستش ندارید، به او یادآور شوید که شما همیشه و تحت هر شرایطی کودکتان را دوست خواهید داشت.

• شخصیت کودک را از کار اشتباهی که انجام داده، جدا کنید.

زمانی که کودک اشتباه‌‌ می‌کند‌‌ می‌توانید به او بگویید که مثلا از کار او ناراحت هستید اما تاکید کنید که او را همچنان دوست دارید. حتی‌‌ می‌توانید متناسب با سنش او را تنبیه کنید اما حتما باید به زبان بیاورید که این تنبیه برای کار اشتباه او است و شما همچنان او را مثل قبل دوست دارید. 

• زمانی را به کودک اختصاص دهید.

زمانی را اختصاصی برای وقت‌گذرانی دو نفره با کودک در نظر بگیرد. با او حرف بزنید و از احساساتش سوال کنید. به او توجه کنید و نشان دهید که حواستان به او و نیازهایش هست. به زبان بیاورید که‌‌ می‌خواهید با او صحبت کنید و به حرف‌های او گوش‌‌ می‌دهید. در زمان حرف زدن با او به چشم‌هایش نگاه کنید و اجازه دهید بفهمد که شما به او توجه‌‌ می‌کنید. این زمان هرچقدر هم که کوتاه باشد، تاثیر زیادی دارد.

• همیشه عهده‌دار تمام کارهای کودک نباشید.

اجازه دهید در هر سنی مسئولیتی مناسب با سنش داشته باشد. کودک باید بداند که‌‌ می‌تواند به خودش تکیه کند. لازم نیست در تمام مراحل زندگی مانند ناجی وارد شوید. کودک باید شکست را تجربه کند و یاد بگیرد چطور چالش‌ها را برطرف کند. تاکید کنید که همه اشتباه‌‌ می‌کنند و در واقعیت فردی که اشتباه نکند اصلا وجود ندارد. بنابراین به او یاد دهید که لازم نیست وحشت کند، خودش‌‌ می‌تواند مشکل را برطرف کند و البته کمک و حمایت شما را هم دارد.

• او را تشویق کنید.

تشویق کردن یکی از موثرترین راه‌ها برای بالا بردن اعتماد به نفس است. زمانی که او کاری را به خوبی انجام‌‌ می‌دهد او را تشویق کنید. اعتماد به نفس زیر مجموعه عزت نفس است و با این کار‌‌ می‌توانید عزت نفس او را بالا ببرید.

• کودک را با فرد دیگری مقایسه نکنید.

زمانی که پدر و مادری کودکش را با کسی مقایسه‌‌ می‌کند، احتمالا‌‌ می‌خواهد به کودک خود درسی بدهد و راه درست را به کودک نشان دهد اما تنها چیزی که کودک‌‌ می‌شنوند این است که دیگر دوستش ندارند.

در واقع کودک تصور‌‌ می‌کند که پدر و مادرش دیگر او را دوست ندارند و به جای او کودک دیگری(کودکی که با او مقایسه شده) را دوست دارند. این موضوع حس ارزشمندی را در کودک کاهش‌‌ می‌دهد و باعث کاهش عزت نفس او‌‌ می‌شود.

• کودکان را به داشتن اهداف خیلی بزرگ و آرمانی تشویق نکنید.

داشتن هدف و تلاش برای آن در روند رشد کودک بسیار موثر است. این که کودک یاد بگیرد اهداف بزرگ و کوچکی داشته باشد و برایشان تلاش کند به او احساس ارزشمندی‌‌ می‌دهد؛ اما ترسیم یک شخصیت آرمانی و تلاش برای رسیدن به آن باعث آسیب به کودک‌‌ می‌شود. کارل راجرز در این مورد‌‌ می‌گوید هر چقدر خود واقعی‌مان با شخصیت آرمانی که مد نظر داریم ناهماهنگ باشد و فاصله داشته باشد، عزت نفسمان کاهش پیدا‌‌ می‌کند. به کودکتان کمک کنید اهدافش را متناسب با سن و ویژگی‌های خودش انتخاب کنند.

عزت نفس موضوع پیچیده و نهفته‌‌‌ای است. این موضوع عمیقا به درون خودمان مربوط‌‌ می‌شود. این که احساس ارزشمندی می‌کنیم یا نه به عوامل زیادی بستگی دارد. ممکن است در کودکی آسیب دیده باشیم اما فراموش نکنید که اگر عزت نفس پایینی دارید از مشاور کمک بگیرید. دنیا از زمانی که احساس کنید مورد دوست داشتن واقع شدید، قشنگ‌‌تر و آرامش‌بخش‌‌تر می‌شود.