انواع طرحوارهها به عنوان یک روش درمانی اثربخش، به افراد کمک میکنند تا الگوهای ناسازگار و مخرب درونی خود را شناسایی، درک و اصلاح کنند. زیرا در اعماق وجود هر یک از ما، الگوهایی پنهان و قدرتمند قرار گرفته که به طور ناخودآگاه بر افکار، احساسات و رفتارهایمان در دنیای امروز تاثیر میگذارند. این الگوها یا طرحوارهها، ریشه در تجربیات دوران کودکی و تعاملات اولیه ما با دنیای اطرافمان دارند.
آگاهی از طرحوارهها و درک چگونگی تاثیر آنها بر زندگی ما، گامی اساسی در جهت رهایی از تلههای گذشته و خلق آیندهای روشنتر است. طرحواره درمانی با به کارگیری روشهای مختلف، به افراد کمک میکند تا الگوهای مخرب را اصلاح، روابط سالم را ایجاد و زندگی شادتر و رضایتبخشتری را تجربه کنند.
اما به یاد داشته باشید که انواع طرحواره درمانی تنها توسط روانشناسان آموزش دیده و مجرب قابل انجام است. اما برای گرفتن نتایج مثبت، صبر و حوصله و گذر زمان لازم است تا از تلههای گذشته رها شده و به سوی آینده روشن گام بردارید.
- 1. طرحواره چیست؟
- 2. بررسی انواع طرحوارهها
- 2.1. طرحوارههای سازگار
- 2.2. طرحوارههای ناسازگار
- 2.3. 1. طرحواره رهاشدگی
- 2.4. 2. طرحواره محرومیت هیجانی
- 2.5. 3. طرحواره بیاعتمادی
- 2.6. 4. طرحواره شرم و نقص
- 2.7. 5. طرحواره انزوای اجتماعی
- 2.8. 6. طرحواره وابستگی
- 2.9. 7. طرحواره شکست
- 2.10. 8. طرحواره استحقاق
- 2.11. 9. طرحواره ایثار
- 2.12. 10. طرحواره اطاعت
- 2.13. 11. طرحواره بازداری هیجانی
- 2.14. 12. طرحواره ملاکهای سختگیرانه
- 2.15. 13. طرحواره منفیگرایی
- 2.16. 14. طرحواره تنبیه
- 2.17. 15. طرحواره خود کنترلی ناکافی
- 3. هدف طرحواره درمانی
- 4. انواع سبک رفتاری در طرحواره درمانی
- 5. سوالات متداول
طرحواره چیست؟
طرحواره چیست؟ باید بگوییم طرحواره (Schema) در روانشناسی، چارچوبها یا ساختارهای ذهنی هستند که به ما کمک میکنند تا اطلاعات را سازماندهی، درک و تفسیر کنیم. این ساختارها مانند الگوهایی هستند که در ذهن ما از گذشته شکل گرفتهاند و به ما کمک میکنند تا دنیا را به شیوهای معنادار درک کنیم.
در اعماق وجود هر انسان، الگوهای ذهنی عمیقی نهفته که مانند قالبهایی نامرئی، نحوه تفسیر دنیا، تعامل با دیگران و واکنش به چالشها را در ما شکل میدهند. این الگوها که طرحوارهها نامیده میشوند، ریشه در تجربیات کودکی و نوجوانی ما دارند. اگر شناسایی و اصلاح نشوند، در طول زندگی بارها و بارها تکرار میشوند.
در دوران کودکی، همه انسانها به طور مداوم در حال یادگیری و شکلدهی دیدگاه خود نسبت به دنیا هستند. تجربیات هر کودک با والدین، مراقبان و اطرافیان نقش مهمی در شکلگیری دیدگاهها ایفا میکند.
اگر تجربیات مثبت و حمایتی باشند، طرحوارههای سالم و سازگار شکل میگیرد. اما اگر تجربیات منفی و آسیبزا باشند، طرحوارههای ناسازگار و مخرب شکل میگیرد.
بررسی انواع طرحوارهها
انواع طرحوارهها به عنوان نقشه راه در زندگی هر فرد محسوب میشوند که میتوانند نحوه تفسیر تجربیات ما، نحوه تعامل ما با دیگران و نحوه واکنش ما به چالشها و موقعیتهای مختلف را تعیین کنند.
از لحاظ روانشناسی، طرحوارهها به دو دسته بندی کلی تقسیم میشوند:
طرحوارههای سازگار
این طرحوارهها الگوهای ذهنی سالم و مثبتی هستند که به ما کمک میکنند تا با چالشهای زندگی به طور موثر کنار بیاییم و روابط سالم و رضایتبخش برقرار کنیم.
طرحوارههای ناسازگار
این طرحوارهها الگوهای ذهنی منفی و محدودکنندهای هستند که از تجارب منفی دوران کودکی ناشی میشوند. طرحوارههای ناسازگار میتوانند منجر به مشکلات مختلفی از جمله اضطراب، افسردگی، مشکلات روابط، عزت نفس پایین و سایر مشکلات سلامت روان شوند.
پس از شناخت انواع طرحوارهها در مییابیم که این الگوهای رفتاری ثابت و غیر قابل کنترل نبوده، بلکه با کمک روان درمانی میتوان آنها را شناسایی و سپس اصلاح کرد. برای آشنایی بیشتر، در ادامه به بررسی انواع طرحوارهها میپردازیم:
1. طرحواره رهاشدگی
طرحواره رهاشدگی تله ذهنی در تار و پود وجود انسان است که ریشه در تجربیات تلخ دوران کودکی دارد. این طرحواره فرد را در انتظار دائمی ترک شدن توسط عزیزانش غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی همیشه در آستانه تنهایی و انزوا قرار دارد. مهمترین نشانههای طرحواره رهاشدگی وابستگی افراطی و طاقت فرسا، دشواری در ایجاد صمیمیت، ترس همیشگی از رها شدن، عزت نفس پایین و باورهای مخرب است.
2. طرحواره محرومیت هیجانی
طرحواره محرومیت هیجانی تله ذهنی است که در تار و پود انسان ریشه دوانده و فرد را در حسرت محبت، همدلی و حمایت غرق میکند. این طرحواره از کمبود محبت و توجه در دوران کودکی نشات گرفته و فرد را به باورهای مخربی در مورد ارزش خود و قابلیت دریافت عشق مبتلا میکند.
از مهمترین نشانههای طرحواره محرومیت هیجانی احساس کمبود محبت، عدم همدلی و محرومیت از حمایت در چالشها و سختیهای زندگی است. پیامدهای منفی آن در تمام بخشهای زندگی از جمله ارتباط با دیگران، شغل، سلامت روان و کیفیت زندگی وجود دارد.
3. طرحواره بیاعتمادی
طرحواره بیاعتمادی هم یک تله ذهنی است که از تجربیات تلخ دوران کودکی نشئت میگیرد. این طرحواره فرد را در گردابی از بدبینی و سوءظن غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی هیچکس قابل اعتماد نیست و همه برای او نقشه میکشند.
مهمترین نشانههای قرار گرفتن در تله بیاعتمادی میتوان به بدبینی و سوءظن دائمی، جذب افراد غیرقابل اعتماد و رفتارهای کنترلگری و وسواسی اشاره کرد. پیامدهای این طرحواره بسیار گسترده بوده و برای افزایش اعتماد به نفس و ایجاد روابط سالمتر باید توسط افراد متخصص درمان شود.
4. طرحواره شرم و نقص
طرحواره شرم و نقص تله ذهنی است که فرد را در گردابی از احساس بیارزشی و ناکافی بودن غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی هیچ چیز ارزشمندی برای ارائه به دنیا ندارد.
از مهمترین نشانههای این الگوی ذهنی منفی، احساس بیارزشی و ناکافی بودن، حساسیت شدید به انتقاد، تمرکز بر عیبها و نقاط ضعف و ترس از طرد شدن است. در صورت درمان طرحواره شرم و نقص، افراد اعتماد به نفس خود را افزایش داده و روابط سالمتری را با اطرافیان برقرار میکنند.
5. طرحواره انزوای اجتماعی
طرحواره انزوای اجتماعی که در پس ذهن افراد قرار گرفته، به شدت آنها را از اجتماع دور کرده و فرد را در حسرت تعلق و ارتباط با دیگران غرق میکند. باوری عمیق در او میکارد که گویی هیچگاه به جامعه تعلق نداشته و همیشه تنها خواهد ماند.
توجه داشته باشید که تله انزوای اجتماعی، بر خلاف تله شرم و نقص، کاملاً تاثیرات بیرونی دارد. از مهمترین نشانههای طرحواره انزوا، عدم تعلق، ترس از صمیمیت با افراد دیگر، دشواری در برقراری ارتباط و انزوا و گوشهگیری است.
6. طرحواره وابستگی
طرحواره وابستگی، فرد را در حسرت استقلال و خودکفایی غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی هیچگاه قادر به انجام کارها به تنهایی نیست و همیشه به کمک دیگران نیازمند است.
از مهمترین نشانههای این طرحواره، احساس ناتوانی و بیکفایتی است که به شدت فرد را به دیگران وابسته کرده و ترس از تنهایی و رها شدن، دشواری در تصمیمگیری در شرایط مهم و مسئولیتپذیری را به همراه دارد.
خوشبختانه طرحواره وابستگی با کمک رواندرمان قابل برطرف شدن است، چرا که راهبردهای مقابلهای سالمی برای مدیریت این احساسات ارائه میگردد.
7. طرحواره شکست
طرحواره شکست یک تله ذهنی است که فرد را در گردابی از باورهای منفی غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی همیشه در حال شکست است و هیچگاه به موفقیت دست نخواهد یافت. مهمترین نشانههای اسارت در تله شکست میتوان به ترس از شکست و به چالش کشیدن خود، انتظار شکست، خودکمبینی و بیارزشی و ناتوانی در تصمیمگیری اشاره کرد.
در واقع این افراد از آنجایی که همیشه منتظر شکست هستند، از انجام کارهای جدید ترس داشته و ترجیح میدهند مسئولیت رفتارهای خود را به عهده نگیرند. همیشه به دنبال دوستان یا همسر بسیار کمککننده هستند.
درمان طرحواره شکست کمک میکند تا اعتماد به نفس این افراد افزایش پیدا کرده و بر ترسهای خود غلبه کنند و در نهایت به موفقیتهای مد نظر به تنهایی دست پیدا کنند. فقط باید در تمام مسیر از مشاوران متخصص در این حوزه کمک گرفت.
8. طرحواره استحقاق
طرحواره استحقاق یک تله ذهنی است که در طرحواره استحقاق فرد را در حسرت عدالت و انصاف غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی همیشه مورد بیعدالتی قرار گرفته و استحقاق چیزهای بیشتری را دارد.
این افراد از آنجا که خود را مستحق میدانند، مسیر رسیدن به خواسته برایشان اهمیت ندارد، صرفاً دستیابی در زمان و مکان دلخواه به هدف مهم است.
واقعاً از مهمترین نشانههای طرحواره استحقاق، احساس حق به جانب بودن همیشگی، توقع بیجا از دیگران، عدم همدلی و رفتار سلطهجویانه افراد میباشد.
افراد درگیر با این مشکل گاهی اوقات برای رسیدن به اهداف خود با دادن هدیههای پر زرق و برق یا کارهای ظاهراً خیرخواهانه میخواهند نشان بدهند که به فکر دیگران هم هستند. از مهمترین پیامدهای این تله، کیفیت زندگی پایین و ایجاد مشکل در روابط عاطفی است.
9. طرحواره ایثار
طرحواره ایثار و فداکاری فرد را در حسرت عشق و محبت بیقید و شرط غرق میکند و باوری عمیق در او به وجود میآورد که گویی برای جلب محبت دیگران باید همیشه فداکاری کند و از نیازهای خود بگذرد.
افرادی که درگیر تله ایثار هستند، برای جلوگیری از ایجاد درد برای دیگران و اجتناب از احساس گناه، مدام نیازهای خود و خانواده را فدای دوستان و اطرافیان میکنند و قدرت نه گفتن ندارند.
از مهمترین نشانههای گرفتار شدن در تله ایثارگری افراطی میتوان به فداکاریهای افراطی، احساس قربانی شدن همیشگی، احساس خشم و کینه نسبت به افرادی که در حق آنها فداکاری کردهاند، اشاره کرد.
این افراد به شکلهای مختلفی مانند تسلیم شدن در برابر خواستههای دیگران، فرار از دیگران به دلیل ترس از قربانی شدن و جبران افراطی، حس خود را برای مقابله با این تله ذهنی نشان میدهند.
10. طرحواره اطاعت
طرحواره اطاعت که به دلیل تجربیات تلخ دوران کودکی در ذهن افراد به وجود آمده، فرد را در حسرت ابراز وجود و خودارجمندی غرق میکند و باوری عمیق در او میکارد که گویی همیشه باید خواستهها و احساسات خود را سرکوب کرده و از دیگران اطاعت کند.
این تله ذهنی به دلیل زندگی با والدین به شدت سختگیر به وجود میآید و از مهمترین نشانههای آن میتوان به ترس از مخالفت با دیگران، عدم قاطعیت در تصمیمگیریها، احساس گناه همیشگی برای انجام هر کاری و خشم فروخورده اشاره کرد.
مقابله با تله اطاعت برای هر فرد متفاوت بوده و برخی از شیوه تسلیم در برابر دیگران، برخی از شیوه فرار و گوشهگیری و برخی دیگر از شیوه جبران افراطی استفاده میکنند.
طرحواره اطاعت به دو شکل کلی صورت میگیرد:
- اطاعت بر نیازها: در این نوع اطاعت، فرد نیازها، خواستهها و تمایلات خود را سرکوب کرده و از ابراز وجود میترسد. گویی احساسات او برای دیگران ارزشی ندارد.
- اطاعت بر عواطف: در این نوع اطاعت، فرد از بیان احساس خود میترسد و تصور میکند ابراز خشم او مورد قبول دیگران قرار نمیگیرد.
11. طرحواره بازداری هیجانی
طرحواره بازداری هیجانی، فرد را در حسرت ابراز وجود و صمیمیت غرق کرده و باوری عمیق در او میکارد که گویی همیشه باید احساسات خود را سرکوب کند و آنها را به دیگران نشان ندهد. چرا که تصور میکنند با نشان دادن احساسات، دیگران را ناراحت کرده یا ممکن است مورد تمسخر قرار بگیرند.
از مهمترین نشانههای افراد درگیر این تله ذهنی میتوان به سرکوب احساسات منفی به خصوص خشم، ناراحتی و غم اشاره کرد. همچنین این افراد با تاکید بر منطق و استدلال، احساسات را بیاهمیت جلوه میدهند و همیشه ترس از طرد شدن توسط دیگران را دارند. به همین دلیل از صحبت کردن در جمع، رقصیدن و آواز خواندن خودداری میکنند.
12. طرحواره ملاکهای سختگیرانه
در طرحواره ملاکهای سختگیرانه، فرد در حسرت رهایی از فشار و انتظارات غرق شده و باوری عمیق در او به وجود آمده که گویی همیشه باید برای رسیدن به بهترینها تلاش کند و هیچگاه نباید اشتباه کند.
از مهمترین نشانههای اسارت در تله ملاک های سختگیرانه میتوان به کمالگرایی همیشگی، انتقاد بیش از حد از خود و دیگران، ترس از شکست و ناکامی و عدم لذت از زندگی اشاره کرد.
این افراد همیشه در حال اضطراب و نگرانی هستند زیرا احساس میکنند به اندازه کافی خوب نیستند. خوشبختانه تله ذهنی با کمک رواندرمانها قابل برطرف شدن بوده و فقط باید راهبردهای مقابلهای سالمتری را برای مدیریت آن یاد بگیرید.
13. طرحواره منفیگرایی
طرحواره منفیگرایی با تمرکز بر روی جنبههای منفی زندگی، فرد را در حسرت رهایی از این افکار غرق کرده و باوری عمیق در او به وجود میآورد که در دنیا هیچ چیز خوبی در انتظار او نیست.
از نشانههای اسارت در تله منفینگری، تمرکز بر جنبههای منفی، انتقاد بیش از حد و عدم لذت از زندگی میباشد.
14. طرحواره تنبیه
طرحواره تنبیه، یک تله ذهنی است که فرد را در حسرت رهایی از باور مجازات غرق کرده و باوری عمیق در او میکارد که گویی انسانها باید به دلیل اشتباهات خود به شدت مجازات شوند.
از نشانههای اسارت در تله تنبیه میتوان به انتقاد بیش از حد از خود، خشم و عصبانیت، ناتوانی در بخشش خود و دیگران و خودتنبیهی اشاره کرد.
15. طرحواره خود کنترلی ناکافی
طرحواره خود کنترلی ناکافی، یک تله ذهنی است که فرد را در حسرت رهایی از بیمهارتی غرق کرده و باوری عمیق در او به وجود آورده که نمیتواند احساسات و رفتار خود را کنترل کند.
از مهمترین نشانههای اسارت در تله خود کنترلی میتوان به فورانهای عاطفی مانند عصبانیت یا اضطراب، اعتیاد، رفتارهای بدون فکر و خود
هدف طرحواره درمانی
طرحواره درمانی دریچه نو به دنیای روانشناسی است که با تلفیق درمان رفتاری شناختی (CBT) ، روابط شی، نظریه دلبستگی، درمانهای گشتالت و تجربی به افراد کمک میکند تا ریشه مشکلات خود را درک کرده و از تلههای زندگی رها شوند.
این طرحواره درمانی که توسط جفری یانگ معرفی شد، کمکم توسعه یافته و اصلاح شده است. هدف آن درمان اختلالات شخصیتی و مشکلاتی است که به سایر روشهای درمانی پاسخ نمیدهند. در حال حاضر، برای انواع طرحوارهها روشهای درمانی مناسبی ارائه شده تا تمام مشکلات موجود در زندگی افراد از کودکی برطرف شود.
مهمترین اهداف طرحواره درمانی میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
- شناسایی طرحوارههای ناسازگار و درک اینکه چگونه این طرحوارهها بر رفتار، افکار و احساسات هر فرد تاثیر میگذارند.
- درک ریشه طرحوارهها با بررسی تجربیات دوران کودکی و پیدا کردن نقش آنها در مشکلات فعلی است.
- تغییر الگوهای رفتاری و فکری با استفاده از تکنیکهای مختلف طرحواره درمانی موجب میشود تا الگوهای رفتاری و فکری ناسازگار تغییر کرده و نحوه تعامل با دیگران بهبود پیدا کند.
انواع سبک رفتاری در طرحواره درمانی
تا اینجا دریافتیم که انواع طرحوارهها الگوهای عمیق ذهنی هستند که از دوران کودکی شکل میگیرند و بر نحوه تعامل ما با خود و دیگران تاثیر میگذارند.
سبکهای مقابلهای، راهبردهایی هستند که افراد برای کنار آمدن با احساسات و افکار ناخوشایند ناشی از طرحوارههای ناسازگار به کار میبرند. در نظر داشته باشید که هیچ الگوی ثابتی برای ارتباط بین طرحوارهها و سبکهای مقابلهای وجود ندارد و تنها تفاوتهای فردی است که موجب میشود واکنش افراد در مقابل یک طرحواره متفاوت باشد.
در این بخش به بررسی انواع سبک رفتاری در طرحواره درمانی میپردازیم:
سبک تسلیم
فرد با این سبک مقابلهای، در برابر طرحواره خود تسلیم میشود و آن را به عنوان یک واقعیت میپذیرد. او ممکن است به شیوهای خودویرانگر رفتار کند و هیچ تلاشی برای تغییر اوضاع خود انجام ندهد.
سبک اجتناب
فرد با این سبک مقابلهای، تمام تلاش خود را میکند تا از موقعیتهایی که میتوانند طرحواره او را تحریک کنند، اجتناب کند. او ممکن است از وارد شدن به روابط عاطفی، شغل یا فعالیتهای اجتماعی خودداری کند.
سبک جبران افراطی
فرد با این سبک مقابلهای، تلاش میکند با رفتارهای افراطی، طرحواره خود را جبران کند. او ممکن است خود را در معرض خطر قرار دهد، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان دهد یا به طور افراطی در کار غرق شود.
سبک تغییر
فرد با این سبک مقابلهای، تلاش میکند تا طرحواره خود را به طور مستقیم تغییر دهد. او ممکن است با افکار و احساسات خود به طور فعال مقابله کند، به دنبال کمک حرفهای باشد یا تلاش کند تا الگوهای رفتاری خود را تغییر دهد.
نتیجهگیری
انواع طرحوارهها الگوهای عمیق ذهنی هستند که از دوران کودکی در فرد شکل میگیرد. این الگوها ریشه در تجربیات اولیه زندگی داشته و میتواند بر افکار، احساسات و رفتار ما در بزرگسالی تاثیر بگذارد.
معمولاً طرحوارههای ناسازگار مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات شخصیت و اعتیاد را به وجود میآورد. به همین دلیل دریافت کمک از روانشناس متخصص و متبحر برای شناسایی طرحوارهها و تغییر الگوهای رفتاری و فکری ضروری است.
زیرا طرحواره درمانی به عنوان یک ابزار قدرتمند برای رهایی از تلههای زندگی و ایجاد زندگی شادتر و سالمتر توسط مراکز حرفهای به بهترین شکل انجام میشود.
سوالات متداول
چه علائمی نشاندهنده وجود طرحوارههای ناسازگار است؟
علائم طرحوارههای ناسازگار میتوانند شامل اضطراب، افسردگی، مشکلات عاطفی، مشکلات رفتاری و مشکلات در روابط باشند.
طرحوارهها چه تفاوتی با باورها دارند؟
طرحوارهها عمیقتر و ریشهدارتر از باورها هستند و بر خلاف باورها که میتوانند به راحتی تغییر کنند، تغییر طرحوارهها نیازمند زمان و تلاش بیشتری است.
چگونه میتوانم طرحوارههای خود را شناسایی کنم؟
با کمک تستهای روانشناختی و مصاحبه با روانشناس میتوانید طرحوارههای خود را شناسایی کنید.
انواع طرحواره ها درمانی چه فوایدی دارد؟
انواع طرحواره میتواند به رفع مشکلات روانشناختی مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات شخصیت و اعتیاد کمک کند.
طرحواره درمانی چگونه انجام میشود؟
در طرحواره درمانی، فرد با کمک روانشناس، طرحوارههای خود را شناسایی میکند، ریشه آنها را درک میکند و یاد میگیرد که الگوهای رفتاری و فکری خود را تغییر دهد.
خیلی زیبا و عالی بود ممنونم
بسار زیبا و جالب بود نکات خیلی خوبی داشت واقعا
ممنونم استاد ازتون خیلی جذاب و قشنگ بود
بسیار زیبا و خفن تا آخر مقاله رو خودتون و کیف کردم
وقتی یه عقیده ای در کودکی به بچه معقول شده باشد درست کردن آن یکم دشواره